آشنایی با سیاه خروس قفقازی

    
فهرست مطالب
فصل اول: كلیات
1-1 مقدمه    2
1-2- پیشینه مطالعاتی    2
1-2-1- پیشینه مطالعاتی در قفقاز    2
1-2-2- پیشینه مطالعاتی در ایران    3
1-3- پراكنش    4
1-3-1- پراكنش جهانی    4
1-3-2- پراكنش در تركیه    5
1-3-3- پراكنش در جمهوری آذربایجان    6
1-3-4-  پراكنش در ایران    6
فصل دوم: مطالعات كتابخانه ای
2-1- معرفی منطقه حفاظت شده ارسباران    9
2-1-1- وسعت و حدود جغرافیایی    9
2-1-1-1- حدود چهارگانه جغرافیایی    9
2-1ـ1ـ2ـ تقسیمات سیاسی ـ اداری    11
2-1-2-  گونه‌های شاخص گیاهی    11
2-1-3- خصوصیات فیزیكی منطقه    12
2-1-4- گونه‌های شاخص جانوری    13
2-2- معرفی گونه    14
2-2-1- مشخصات ظاهری    16
2-2-1-1- مقایسه مشخصات ظاهری سیاه خروس قفقازی و اروپائی    17
2-2- 2- مشخصات زیستگاه گونه    18
2-2-2-1-  مقایسه زیستگاههای قفقاز با زیستگاه كلن    19
فصل سوم: عملیات میدانی
3-1- تجهیزات مورد نیاز    22
3-1-1- تجهیزات اقامتی    22
3-1-2- تجهیزات مطالعاتی    22
3-2- مراجعه به روستاهای منطقه و مصاحبه با افراد    23
3-3- انواع لكهای شناسایی شده    25
3-3-1-  لك های شناسائی شده در داخل منطقه امن كلن (از شرق به غرب)    25
3-3-2-  لك‌های شناسائی شده در خارج از محدوده امن و داخل منطقه حفاظت شده    25
3-3-3- مناطق لك شناسائی شده در خارج از منطقه حفاظت شده ارسباران    25
3-4- عملیات میدانی در منطقه امن كلن و مشاهده رفتار پرنده    27
3-4-1- تغذیه    28
3-4-2- استراحت شبانه    29
3-4-3- صدا    30
3-4-4- الگوهای اجتماعی    30
3-4-5- نظام تجمع (Lekking) و تشكیل لك    31
3-4-5-1- ویژگی و كاركرد قلمرو    32
3-4-5-2- رفتارشناسی تجمع و نمایش (Lekking behaviour)    33
3-4-5-3-  جلب جفت    34
3-4-5-4- پرش    35
3-4-5-5-  رویاروئی نرها    37
3-4-5-6- جفتگیری    39
3-4-5-7- زادآوری    39
3-5- تخمین جمعیت    40
فصل چهارم: بحث و نتیجه گیری
4-1- بررسی نوسانات جمعیت در فصول مختلف سال    43
4-2- عوامل تهدید كننده زیستگاه و گونه    43
4-2-1- چرای دام    43
4-2-2- جنگل تراشی    44
4-2-3- علف چینی    44
4-2-4- تغییر كاربری اراضی    45
4-2-5- شكار    45
4-2-6- سقوط بهمن    46
4-2-7- احداث جاده‌های روستائی وعشایری    46
4-3- جمع بندی اطلاعات و تجزیه و تحلیل نتایج    46
4-4- پیشنهادات و راهكارهای مدیریتی و حفاظتی    47
4-4-1- مدیریت در محدوده امن كلن    48
4-4-2- مدیریت زیستگاههای خارج از منطقه امن و واقع در محدوده حفاظت شده    48
4-4-3- مدیریت در زیستگاههای واقع در مناطق آزاد    48
4-4-4- انجام اقدامات زیربنائی در درازمدت    49
پیوست    50
فهرست منابع و ماخذ    52
فرم ثبت اطلاعات در برآورد شمارش لكها....................................................................................................53
1-1 مقدمه
تا دهه 1950 چنین تصور می‌شد كه سیاه خروس قفقازی تنها در كوهستانهای قفقاز و شمال شرقی تركیه یافت می‌شود.ولی در دهه 1960 شایعات وجود یك پرنده قابل شكار سیاه رنگ در جنگلهای كوهستانی كلیبر در شمال آذربایجانشرقی قوت گرفت.لذا برای اولین بار در تیر ماه سال 1350 آقای سیفعلی شهسواری نیا مدیر كل وقت محیط زیست آذربایجانشرقی موفق به دیدن سیاه خروس گردیده و طی گزارش هیجان انگیزی وجود این پرنده را در دره كلن دوغرون مورد تائید قرار داد.
در حال حاضر سیاه خروس در حوزه های آبخیز رودخانه های ایگلنه چای  و مردانقم چای در داخل و خارج از منطقه حفاظت شده ارسباران پراكنش دارد؛ و این در حالیست كه علیرغم حفاظت پرنده در محدوده حفاظت شده ارسباران، این گونه منحصر به فرد در خارج از منطقه حفاظت شده بدون پوشش حفاظتی به همراه معضلات مختلفی همچون تعلیف خارج از ظرفیت مراتع و حتی تعلیف جنگلها، شكار و غیره با آینده ای نا مطمئن به حیات خود ادامه می‌دهد.
بدون شك حفاظت و مدیریت زیستگاههای پرنده با توجه به روند سریع تخریب محیط زیست الزامی بوده و انجام آن بدون همكاری و همیاری مؤثر ساكنین این مناطق امكان پذیر نمی‌باشد.امید است كه این مطالعه مقدمه ای باشد برای حفاظت بهینه از زیستگاههای این پرنده كمیاب.
در این تحقیق سعی شده است كه پس از آشنائی با پراكنش پرنده،خصوصیات زیستگاهی، عادات و رفتار، روش مطالعه و عملیت میدانی و نیز الگویی جهت برآورد جمعیت گونه ارائه شود.

1-2- پیشینه مطالعاتی
1-2-1- پیشینه مطالعاتی در قفقاز:
قدیمی‌ترین مطالعات مربوط به سیاه خروس توسط Lorenz در سال 1887 و Noska در سال 1895 انجام یافته است. ولی  Averin از سال 1935 تا 1938 پرنده را بطور دقیق مورد مطالعه قرار داده و زیستگاههای سیاه خروس را بطور كلی در سرتاسر مناطق میشكنسكی تا قفقاز علیا و سفلی بررسی نموده است. این مطالعات شامل پراكنش، مشخصات زیستگاه، زیست‌جای، جمعیت، اتولوژی، زادآوری، تغذیه و زمستان‌گذرانی پرنده می‌باشد.
Densentive و Gladikov در سال 1952 در مورد ساختمان اجتماعی و رفتار پرنده، مقاله ارائه نموده‌اند. در سال 1971 آ.ای.خان محمداف در كتاب ماكیان (ترجمه احمد حاجی زاده لیل آبادی) بخشی از كتاب را به سیاه خروس قفقازی اختصاص داده است؛ كه شامل پراكنش پرنده در جمهوری آذربایجان و بیولوژی پرنده می‌باشد. این مطالعه بخاطر نزدیك بودن زیستگاههای دو سوی ارس از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار می‌باشد.آخرین مقاله‌ای كه بدست آمد، مربوط به مطالعات دو نفر از پرنده شناسان روسی بنامهای potapov و pablova بود كه در سال 1977 ارائه نموده‌اند كه بیشتر شامل مشخصات زیستگاه رفتار پرنده، تغذیه و سازمان اجتماعی آن می‌باشد.

1-2-2- پیشینه مطالعاتی در ایران:
قدیمی‌ترین گزارش مشاهده سیاه خروس در اواخر سال 1349 توسط آقای امان‌الله خاذن – بخشدار وقت كلیبر- می‌باشد.ایشان طی نامه‌ای وجود پرنده بزرگ سیاهی را در مناطق كوهستانی كلیبر به استانداری اعلام می‌نمایند. در تیرماه سال 1350 آقای سیفعلی شهسواری‌نیا – مدیركل وقت محیط زیست آ.شرقی – از منطقه بازدید كرد و موفق به دیدن چند قطعه سیاه خروس گردید. سپس كارشناسان مختلفی چون D.A.Scatt در آذرماه سال 1350، قهرمانی در سال 1350، جمشید منصوری در سال 1353 و 1354 از منطقه بازدید و به‌طور كلی دكتر اسكات، جمعیت سیاه خروس موجود در منطقه حفاظت شده ارسباران را بین 250-200 قطعه برآورد می‌نماید.
F.B.Argyle – مشاور پرنده‌ شناسی سازمان – در 29/01/1356 در راس تیم اعزامی از سازمان مركزی از دره كلن و دوغرون و محدوده روستاهای خریل، مزگر، بالان و بهروز بازدید نموده كه نتیجه آن گزارشی از مناطق مورد بازدید می‌باشد كه شامل شناسائی زیستگاههای مورد بازدید و زیست‌جای پرنده می‌باشد.
جامع‌ترین مطالعه انجام یافته توسط تیم اعزامی از سازمان مركزی در تاریخ مهرماه 1362 تحت عنوان " پروژه تعیین ضوابط احیا نسل سیاه خروس " از طرح تحقیقات حیات‌وحش كشور می‌باشد كه بخش اول آن شامل گزارش بررسی تركیب و ساختمان پوشش گیاهی زیستگاه سیاه‌خروس می‌باشد كه توسط هنریك مجنونیان و جمشید منصوری از سازمان مركزی و بهرام زهراد از دانشگاه شهید بهشتی، تهیه شده است.این بخش شامل درجه اهمیت گونه‌ای، خصوصیات فیزیكی منطقه، تركیب و ساختمان پوشش گیاهی است.
آخرین مطالعه تحت عنوان " بررسی وضعیت گونه‌های نادر گیاهی و جانوری"  توسط حمید امیربهبودی از طریق مركز پژوهشهای علمی و صنعتی ایران- تبریز در سال 1374 صورت گرفته است. این مطالعه شامل رده بندی، مشخصات زیستی و اكولوژیكی، پراكنش و مشخصات زیستگاهی، عوامل موثر در كاهش جمعیت، شناسائی زیستگاههای خارج از محدوده حفاظت شده ارسباران و پیشنهادات مدیریت زیستگاه می باشد.

1-3- پراكنش
1-3-1- پراكنش جهانی:
جمعیت موجود این پرنده در كوهستانهای آلپ در كمربندی به ارتفاع 1500 تا 3000 متر از سطح دریا در قفقاز و قفقاز سفلی پراكنده می‌باشد.
سیاه خروس را در حوزه پشخا (قفقاز غربی) تا حوزه سامور (داغستان) در تمام اوقات می‌توان مشاهده كرد.پرنده در شیبهای جنوبی مناطق حاشیه قفقاز بزرگ حضور دارد.
تارفنسكی قفقاز جنوبی تا كاختیان یعنی تقسیم المیاه‌ پور و آلازان در قفقاز سفلی، از كوههای گوریسكی تا مناطق قره‌ باغ و بطور كلی در سرتاسر مناطق میشكنسكی تا قفقاز علیا و سفلی وجود دارد.
سیاه خروس قفقازی در كشورهای ذیل، در زیستگاههای ازهم‌ گسیخته‌ای به وسعت 12200 كیلومتر مربع و به تعداد 68000 تا 84300 قطعه، به شرح زیر حضور دارد:
الف- ارمنستان در 600 كیلومترمربع، به تعداد 300 تا 500 قطعه
ب- گرجستان در 60000 كیلومترمربع، به تعداد 40000 تا 50000 قطعه
پ- روسیه در 4000 كیلومترمربع، به تعداد 25000 تا 30000 قطعه
ت- تركیه در 600 كیلومترمربع، به تعداد 1000 تا 1500 قطعه
ث- جمهوری آذربایجان در 700 كیلومترمربع، به تعداد 1500 تا 2000 قطعه
ج- ایران در 300 كیلومترمربع، به تعداد 200 تا 300 قطعه
در حقیقت زیستگاههای سیاه‌خروس كشور 4/2% از زیستگاههای جهانی پرنده و جمعیت موجود در كشور، شامل حداكثر 35/0% از جمعیت جهانی پرنده می‌گردد.
 
مناطق پراكنش سیاه خروس قفقازی در جهان

1-3-2- پراكنش در تركیه:
از كشور تركیه یك گزارش در قسمت محدودی از مناطق ساحلی دریای سیاه توسط (USSR) (ost) در درست می‌باشد. گزارش دیگر مربوط به (Novanov 1951) می‌باشد كه سیاه خروس را در نواحی آژدارا و لاسین گزارش می‌نماید. همچنین Ardahan tarim il mudurlugu اشاره می‌كند كه dag horuzu (خروس كوهی یا همان سیاه خروس) در منطقه Kuzeydog مشاهده شده‌است.با این حال طی مراجعه جناب آقای مهندس محمدرضا مسعود - كارشناس حیات وحش اداره كل محیط زیست استان آ.شرقی- به دانشكده علوم پایه دانشگاه غازی آنكارا در تابستان 1377 و صحبت با اساتید مربوطه، مدركی دال بر وجود سیاه خروس در تركیه پیدا نكرده‌اند. مضافا اینكه آقای دكتر ناظرعدل در تیرماه سال 1380، ضمن سفر به تركیه طی مذاكره‌ای كه با اساتید دانشكده كشاورزی دانشگاه آنكارا داشتند، فرمودند كه سیاه خروس را در تركیه نمی‌شناسند. در هر حال سیاه خروس در چك لیست پرندگان تركیه وجود ندارد.

1-3-3- پراكنش در جمهوری آذربایجان:
آ.ای.خان محمداف، در مناطق زیادی از آذربایجان همانند ملمرج، بیوك، باباداغ، و در شاه‌داغ گوسار در بالادست جنگل ونیز  نزدیك روستاهای  قوزون، لزریعنی در دامنه كوهها و همچنین ییلاقات مورو، آغ كمال، مناطق كوهستانی گده‌ ئی و ... مشاهده نموده است.
وی سیاه خروسهای جمهوری آذربایجان را در چهار بخش طبیعی در مناطق مختلف آذربایجان پراكنده دانسته و معتقد است كه تمامی این مناطق با یكدیگر ارتباط دارند. بطوركلی پراكنش پرنده در سلسله جبال قفقاز كوچك از سمت غرب یعنی از ارمنستان شروع شده و در شرق به گده‌ ئی منتهی می‌شود و در قفقاز بزرگ از گرجستان گذشته و در زنگیلان تمام می شود...
فهرست منابع و ماخذ
1-    امیربهبودی حمید، بررسی وضعیت گونه‌های نادر گیاهی و جانوری 1374
2-    خان محمداف آی.ای، ماكیانهای جمهوری آذربایجان 1971، ترجمه حاجی‌زاده لیل‌آبادی،احمد
3-    ضیائی هوشنگ، راهنمای صحرائی پستانداران ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، 1375
4-    طرح مدیریت منطقه حفاظت شده ارسباران، مرحله توجیهی (طرحریزی)، جلد یازدهم، حیات‌وحش و آبزیان، مدیرطرح: شركت جهاد تحقیقات آب وآبخیزداری، مشاور: شركت روانآب، 1381
5-    فیروز اسكندر،حیات وحش ایران (مهره داران)،مركز نشر دانشگاهی، تهران، چاپ اول 1378
6-    مجنونیان هنریك، منصوری جمشید، زهراد بهرام، طرح تحقیقات حیات وحش كشور، گزارش بررسی تركیب و ساختمان پوشش گیاهی زیستگاه سیاه‌خروس، 1362
7-    مسعود محمدرضا، بررسی زیستگاه سیاه خروس (منطقه امن كلن) اردیبهشت 1372، گزارش اداره كل
8-    منصوری جمشید، كلیات پرنده‌ شناسی، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، 1369
9-    نامه اداره كل حفاظت محیط زیست آذربایجانشرقی به آقای دواد كلاهی اول، 27/12/1383، شماره 16027
10- D.A. Scott. 1971  caucasian  black  groouse survey in the kalibar
Restricted region
11- Ghahramani.A  1971  A  survey of  the  kalibar  mountains
with penticular refrence to the caucasian black grouse department of the environment job completion report
12- Mansoori.J. 1974  caucasian  black  groouse survey department of the environment job completion report
13- Argyle.F.B.  Field  trip  report  caucasian black groouse survey 19-29 th april 1977
14- Kirby Alex mountain bird  life under  threat. BBC News online environment correspondent in bishkek kyrgystan
15- Michael  A.  Schroeder  &  Clait  E.  Branu.  Walk-in  traps for capturing   greater   prairie-chickens   on   leks in northeastern colorado,1986-1989.   J. Fielf  Ornithol., 62(3):378-385
16- Daniel P.Walsh, Gary C.White, Thomas E.Remington, and David C.Bowden, Evaluation of the lek-count index for greater sage-grouse (prairie grouse), Wildlife society Bulletin 2004, 32(1):56-68
17- P.G.A. Ten Den & F.J.J. Niewold, The black Grouse in the Netherlands: Monitoring the last (?) surviving population, Cahiers d"Ethologie, 2000, 20 (2-3-4): 299-310
18- Michael A.Schroeder et al. Changes in the distribution and abundance of Sage grouse in Washington, Reprinted with Permission from Northwestern Naturalist (81:104-112.)
19- Wayne L.Wakkinen, Kerry P.Reese, John W.Connelly,
Sage grouse nets locations in relation to leks, J.Wieldl.Manage. 56(2):1992
20- Hans-heiner bergmann et al. Biology and population status of the Caucasian Black Grouse Tetrao mlokosiewiczi- a survey, programme european conference, black grouse – endangered species of Europe.